Aby można było mówić o rozwodzie, to zgodnie z art. 56 k.r.o. w małżeństwie musi wystąpić zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego. Katalog przesłanek powodujących możliwość rozwiązania małżeństwa jest otwarty, oznacza to, że nie ma jednoznacznego wskazania jaką sytuację można uznać za takową przesłankę, a jakiej nie. Wiele przy tym zależy od indywidualnej sytuacji Stron. Pomimo otwartego katalogu, przyczyny uzasadniające rozwód można podzielić na niezawinione oraz zawinione. Przyczyny niezawinione to m.in. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, niezgodność charakterów. Natomiast za te drugie uznać należy przede wszystkim zachowania bądź zaniechania, które naruszają obowiązki małżeńskie wskazane w art. 23, 24 i 27 k.r.o. Co ważne, między zachowaniem lub zaniechaniem a rozkładem pożycia małżeńskiego musi nastąpić związek przyczynowy.
„Nie każde naruszenie obowiązków małżeńskich stanowić będzie o winie danego małżonka lecz tylko te, które miało wpływ na spowodowanie (bądź utrwalenie) rozkładu pożycia małżeńskiego”.
(wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 marca 2010 r., sygn. akt IACa 35/10)
Praktyka orzecznicza wypracowała katalog najczęstszych przyczyn powodujących rozkład pożycia małżeńskiego.
ZDRADA MAŁŻEŃSKA
Wierność wskazana jest w art. 23 k.r.o. jako obowiązek małżeński. Zdrada w małżeństwie stanowi więc naruszenie obowiązku dochowania współmałżonkowi wierności w sferze seksualnej. Zdrady nie definiuje się jako długotrwałe zachowanie, ponieważ nawet jednorazowe niedotrzymanie wierności przez jednego z małżonków może być przyczyną orzeczenia rozwodu. Wskazać także należy, że przesłanką zawinienia nie jest wyłącznie dokonana zdrada fizyczna, ale także wszelkie zachowania, które mogą powodować lub zmierzać do wyjścia poza ramy wierności.
„Naruszeniem wierności małżeńskiej jest nie tylko zdrada polegająca na cudzołóstwie, ale także wszelkie zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej płci odmiennej, które może stwarzać pozory cudzołóstwa lub w inny sposób wykracza poza granice przyjętej normalnie obyczajowości i przyzwoitości. Należy mieć na uwadze reakcje uczuciowe, jakie zachowanie takie wywrzeć może w drugim małżonku”
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1951r. C 735/50).
„dochowanie wierności, która stosownie do art. 23 k.r.o. jest jednym z obowiązków każdego z małżonków, nie polega jedynie na utrzymywaniu stosunków płciowych przez małżonków tylko ze sobą i powstrzymywaniu się od kontaktów seksualnych z innymi osobami. Naruszeniem obowiązku wierności jest także takie zachowanie się małżonka, które sprawia pozory naruszenia tego obowiązku.”
(wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1999 roku, sygn. akt II CKN 486/98)
UZALEŻNIENIE MAŁŻONKA
Do najczęściej występujących uzależnień, które przyczyniają się do rozkładu pożycia małżeńskiego zalicza się alkoholizm oraz narkomanię.
Alkoholizm to przede wszystkim choroba, która polega na tym, że osoba chora traci kontrolę nad ilością spożywanego alkoholu. Istotą tej choroby jest psychiczne i fizyczne uzależnienie od środka narkotycznego jakim jest alkohol. Często spożywanie alkoholu przez chorego nie podlega jego woli, jednak jest możliwe do powstrzymania i utrzymania abstynencji.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) uzależnienie alkoholowe to wszelki sposób picia, który wykracza poza ramy obowiązującego oraz przyjętego w całej społeczności picia towarzyskiego, bez względu na przyczyny, które do takiego zachowania prowadzą.
Światowa Organizacja Zdrowia opisała poziom bezpiecznego picia alkoholu, mierzonego porcjami standardowymi.
Porcja standardowa, czyli 10 g czystego alkoholu jest zawarta w:
- 250 ml piwa o mocy 5%
- 100 ml wina o mocy 12%
- 75 ml napojów alkoholowych o mocy 18%
- 30 ml wódki o mocy 40%.
Zgodnie z badaniami WHO, mężczyźni nie powinni przekraczać 4 porcji standardowych dziennie, nie więcej niż 5 razy w tygodniu. Zawsze muszą pozostać dwa dni przerwy – bez alkoholu.
Kobiety z kolei nie powinny przekraczać 2 porcji standardowych dziennie, nie więcej niż 5 razy w tygodniu. Zawsze muszą pozostać dwa dni przerwy.
Bardzo często nadużywanie alkoholu w małżeństwie doprowadza do nieporozumień, kłótni,
a także często przemocy fizycznej i psychicznej.
Niekiedy jednak alkoholizmu małżonka nie można uznać za przyczynę powodującą rozkład pożycia małżeńskiego z jego wyłącznej winy. Zdarza się, że małżonek popada w alkoholizm
w następstwie rozkładu pożycia małżeńskiego np. w przypadku uprzedniej zdrady, bądź przemocy.
„przy uzależnieniu od alkoholu – ważną rolę w dochodzeniu do trzeźwego życia odgrywa pomoc osób najbliższych alkoholika […]. Rzecz jednak w tym, że ze względu na drastyczność zachowywania się pozwanego, nie można wymagać od powódki – w płaszczyźnie prawa – dalszego życia z pozwanym, bo sprzeciwia się temu dobro rodziny, a w niej szczególnie dobro małoletnich dzieci stron”.
(Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2001 r. sygn. akt I CKN 438/00)
Narkomania jest to uzależnienie od narkotyków. Pojęcie narkomanii jest pojęciem potocznym. Do narkotyków zalicza się takie substancje, których działania psychoaktywne wpływają w dużym stopniu na pracę mózgu. Narkomania objawia się, jako reakcje behawioralne z tendencją do zażywania środka stale bądź okresowo. Przebiega ona bardzo indywidualnie, w zależności od rodzaju zażywanej substancji, czasu jej zażywania i wielkości dawki.
Obok pojęcia narkomanii można wskazać także uzależnienie od lekarstw oraz innych środków medycznych. O lekomanii można mówić, gdy w wyniku przyjmowania określonych substancji leczniczych, chory zaczyna stosować coraz większe dawki leku. Najczęściej dzieje się tak w przypadku stosowania leków przeciwbólowych czy nasennych. Nasila to niebezpieczeństwo przedawkowania leków i wystąpienia ich działań niepożądanych, aż do zatrucia i śmierci.
Podobnie jak w alkoholizmie, uzależnienie od narkotyków czy leków często powoduje nieporozumienia między małżonkami, kłótnie, a także przemoc fizyczną i psychiczną.
PRZEMOC W RODZINIE
Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, pod pojęciem przemocy w rodzinie rozumie się jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny.
Przemoc możemy podzielić na przemoc fizyczną, psychiczną oraz ekonomiczną i seksualną.
Z przemocą fizyczną mamy do czynienia, gdy jeden z małżonków narusza nietykalność cielesną drugiego. Przemoc psychiczna objawia się wszelkimi sytuacjami, w których współmałżonek zostaje zastraszany, nękany, obrażany czy upokarzany. Przemoc ekonomiczna zachodzi w przypadku, gdy jeden z małżonków jest uzależniony finansowo od współmałżonka. Często taka przemoc przypisywana jest mężczyznom i przejawia się poprzez wydzielanie pieniędzy, ograniczenia wydatków, braku dostępu do konta.
„Poniżanie przez męża godności osobistej żony, polegające na odmawianiu jej równego poziomu życia, póki nie pracowała zarobkowo, oraz na szykanowaniu jej, gdy podjęła pracę, winno być uważane za ważną przyczynę powstania rozkładu pożycia małżeńskiego z winy męża.”
(Orzeczenie SN z dnia 9 kwietnia 1953 r.; sygn. akt II C 2911/52)
Nie tylko długotrwałe akty przemocy będą uznane za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia. Już pierwsza taka sytuacja powoduje, że przesłanka staje się skuteczna.
„Nie można wymagać od znieważanego i poniżanego małżonka, aby z wyrzeczeniem się własnej godności osobistej, w każdej chwili – w zależności od kaprysów współmałżonka – był gotów „ pogodzić się”.”
(Orzeczenie SN z dnia 10 czerwca 1959 r., sygn. akt 4 CR 157/59)
OPUSZCZENIE MAŁŻONKA
Orzeczenie rozwodu z wyłącznej winy małżonka z powodu opuszczenia (porzucenia) współmałżonka nie jest jednoznaczną zawinioną przesłanką, ponieważ zależy to od okoliczności w jakich jeden z małżonków został porzucony.
Zawinione opuszczenie współmałżonka wystąpi wtedy, gdy jeden z małżonków straci zainteresowanie domem, rodziną i opuści dotychczasowe miejsce zamieszkania bez uprzedniego poinformowania czy w przypadku kłótni, z braku spróbowania naprawienia błędów i relacji. Takie postępowanie jest traktowane jako porzucenie współmałżonka oraz zaniedbanie rodziny i podstawowych obowiązków małżeńskich.
Jak zauważył Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 15 listopada 1951 r.:
„Nie usprawiedliwiony poważnymi względami wyjazd jednego z małżonków do innej miejscowości z zamiarem stałego w niej pobytu nie tylko nie pociąga za sobą obowiązku wyjazdu drugiego małżonka, ale może być uznany za zawinione jego opuszczenie…”.
(Orzeczenie SN z dnia 15 listopada 1951 r., sygn. akt: C 1003/51).
Istnieją także sytuacje, kiedy współmałżonek opuszcza dom z obawy przed dalszym przebywaniem z małżonkiem pod jednym dachem, często w wyniku przemocy, agresywnym zachowaniem małżonka. Wtedy nie można mówić o zawinionej przesłance rozkładu pożycia.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 5 grudnia 1997 r.:
„Opuszczenie przez żonę wraz z dziećmi wspólnego domu, stanowiące reakcję na poważne zagrożenie ze strony męża bezpieczeństwa osobistego i wspólnych dzieci, nie jest moralnie naganne, i nie może być uznane za zawinione spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego”.
(Wyrok SN z dnia 5 grudnia 1997 r., sygn. akt I CKN 597/97)
Nie można mówić o zawinionej przesłance rozpadu małżeństwa także wtedy, gdy opuszczenie wspólnego miejsca zamieszkania spowodowane jest wcześniejszym rozkładem pożycia.
ZMIANA RELIGII PRZEZ MAŁŻONKA
W konkretnych sytuacjach do zawinionych przyczyn rozpadu pożycia można zaliczyć także przypadek, w którym jeden z małżonków decyduje się na zmianę wyznawanej dotychczas religii.
„Zmiana religii przez jednego z małżonków może być – w konkretnych okolicznościach – uznana za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego (art. 57 § 1 k.r.o.)”.
(Wyrok SN z dnia 25 sierpnia 2004 r., sygn. akt IV CK 609/03)
Obowiązki z art. 23 kro mogą być realizowane wyłącznie wtedy, gdy pomiędzy małżonkami istnieją więzi, które gwarantują realizowanie celów, a także oczekiwań, które są obojgu znane oraz szanowane.
Małżonkowie poprzez zawarcie małżeństwa tworzą więź duchową, która jest podstawą do bezpieczeństwa psychicznego, zaufania, poczucia bliskości.
Religia, a przez nią sposób postrzegania genezy świata i celu życia człowieka, a także obrzędowość związana z wyznawaniem religii jest jedną z płaszczyzn, które mogą w istotny sposób cementować związek małżeński i rodzinny, jeśli są wspólne dla obojga małżonków lub są różne, lecz wzajemnie akceptowane.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach:
„zmianę wyznania przez jednego z małżonków, zmianę wyznania dzieci bez akceptacji drugiego z małżonków, można uznać za zawinienie w rozkładzie pożycia małżeńskiego, zwłaszcza gdy ze zmianą jest też związana zmiana tradycji rodzinnych i gdy powstała w związku z tym sytuacja ma wpływ na pożycie małżeńskie”
(wyrok SA w Katowicach z dnia 25 lutego 1998 r., sygn. akt I ACa 729/97).
Co do zasady, sama zmiana wyznania nie stanowi przesłanki, która jest przyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego. Poważny problem pojawia się wtedy, gdy w wyniku zmiany wyznania, zmienia się także zachowanie współmałżonka. Problemem staje się zachowanie, w którym małżonek poprzez swe poglądy działa ze szkodą dla rodziny, ma odmienne, rygorystyczne metody wychowania wspólnych małoletnich dzieci czy po prostu zaniedbuje rodzinę.
